Abdülhamid Han’ın Bağdat Demiryolu Projesi

. Abdülhamid'in Bağdat Demiryolu Projesi, dünya çapında başlı başına bir hâdise teşkil etmektedir. Bilindiği üzere Orta Çağdan beri Doğu'yu Batıya bağlayan en önemli ticaret yollarından biri ve başlıcası İpek Yolu" ve "Güneydoğu Yolu" denen ve Cebelitarık'tan Afrika sahillerini katettikten sonra Ümit Burnu'ndan dolaşarak Hindistan'a giden yol güzergâhıdır.

Türkiye üzerinden ve Bağdat-Musul istikâmetinden Medîne'ye varacak demiryolu güzergâhı ucuz ve rahat bir ulaşım imkânı sağlayacağı gibi, ticarî hareketi artırıcı yeraltı ve yerüstü zen-ginliklerinden istifade imkânını geliştirecekti. Bir yandan Musul-Bağdat-Medîne fevkalâde imkânlarla merkeze bağlanırken öte yandan Musul ve Suriye üzerinden İran ve Pakistan'a ayrılacak hat Orta Asya'ya kadar ulaşma fırsatı temin edecekti.

İstanbul-Basra arasında yaklaşık 4 bin km'yi bulan bu proje o zamana kadar gerçekleştirilen hemen bütün hatlardan daha büyük ve kapsamlıdır. Chicago'dan Los Angeles'a giden Santa Fe hattından (ki bu hat o tarihte 2246 km idi) ve Omaha'dan San Fransisco'ya giden Union Pasific Demiryolu'ndan daha uzundu.

PROJENİN GAYESİ

II. Abdülhamid düşmanlarının devamlı ileri sürdükleri gibi bu projenin amacı halife lehine puan toplamak değildir. Bu projenin teknolojik, sanayî, ticarî ve ulaşım yönünden askerî ve stratejik açıdan sayısız faydası vardır. Bundan dolayı hatıralarında "Hicaz Demiryolu inşası benim en eski hülyamdır. Bu yol devletimiz için sadece iktisadî bakımdan büyük fayda etmekle kalmayacak aynı zamanda oradaki kuvvetimizi sağlamlaştırmaya da yarayacağından askerî bakımdan da çok ehemmiyetli olacaktır" diyen II. Abdülhamid işin fevkalâde şuurundadır.1

E.M. Earle, kitabında Sultan II. Abdülhamid'in Bağdat Demiryolu imtiyazını verirken "Aptal" olmadığı, ülkesinin çıkarlarını gözettiğinden bahisle şunları yazar: "Sultan Hamid ne olursa olsun, hiçbir zaman aptal değildir. Bağdat Demiryolu imtiyazını verirken bu akıllı ve aynı zamanda otokratın bir Alman tuzağına düşmüş olduğunu düşünmek saçmalık olur. Sultan Hamid’in vermek âdeti yoktu, vermekten kaçınmaz duruma düştüğü zaman da daima kendisi ve devleti için sonuna kadar kâr ettirecek şeyler verirdi."2 Grey'in "Ben diplomasiyi ondan öğrendim"3 dediği bir diplomat olan II. Abdülhamid nasıl aptal olur? Diğer taraftan onu birçok yönlerden tenkit eden tarihçi Y. Hikmet Bayur, Bağdat Demiryolu projesinin Türk mühendis, usta ve işçisinin yetişmesine vesile olduğunu itiraf eder.

MALÎ KÜLFETİ

Bahsedildiği kadar önemli ve uzun demiryolunun en çetin problemi o gün için devlete yüklediği ağır malî yüktü. Ama sultanın dehası onun da çaresini bulmuştu. Müslümanlar arası dayanışmayı sağlayacaktı. Ama bu muazzam projenin onlara gereği gibi anlatılması icap ediyordu. Sultan, plânını 1900 yılında açıklayınca gerekli paranın temini yolları arandı. Herkes fedakârlık edecekti. Örnek olarak önce kendisi şahsî servetinden 2.5 milyon altın bağışladı. Sivil ve asker devlet memurları aylıklarından % 10 vereceklerdi. Bütün dünya Müslümanlarına yapılan çağrı da semeresini verdi. Mısır Hidiv'i, İran Şah'ı, Haydarabat Nizamı, Okyanus adalarındaki Müslüman cemaat ve diğerleri yardıma koştular. Daha sonra İstiklâl Savaşımızda da yardımımıza koşacak olan Hintli Müslümanlar büyük fedakârlık yaparak gerekli paranın üçte birini karşıladılar. Yardım toplamak için hazine pulu ve Düyûn-u Umûmiye kanalı ile tahvil çıkarıldı.

BATILILAR BOŞ DURMUYOR

Ancak Orta Doğu'nun serveti rüyalarına giren ve bu servet için iştahlanan Batılılara karşı uyanık olmak gerekiyordu. Hem ihaleleri almak hem de fırsattan istifade yağmalamaya çalışacak Haçlı zihniyetli işadamlarını ilk iş olarak Sultan Abdülhamid birbirine düşürdü. Bir hattın ihalesini birine veriyordu ardından bir diğerini devreye sokuyordu. Hat güzergâhında çıkarılacak tarihî ve arkeolojik eserlerin kaçırılmaması için gerekli talimatları da verdi. İleride çok değerlenecek bu toprakların elden çıkmaması için ve Siyonistlerin eline geçmemesi için gerekli tedbirler alındı. II. Abdülhamid Han hat boyu toprakları Memâlik-i Şahâne'den sayarak alınıp satılmasına kesin yasak getirdi. Yabancıların topraklarda bir hak iddia etmemeleri için gizlice bir antlaşma yaptı. 1904 yılına gelindiğinde 4 yıllık kısa bir dönem içinde 3.5 milyon altın toplanmıştı. Daha sonra bu rakam 15 milyon altına çıktı.

Bir yandan dünya pazarlarına girmemizi sağlayan öte yandan demir-çelik üretimini artıran bu muazzam proje tatbikat için 18 Mart 1902 tarihinde Sultanın emri ile Anadolu Demiryolları Kumpanyasına verildi. Yabancıların her an bu güzel esere gölge düşürebileceğini hesaplayan Sultan, hatları mümkün mertebe içeriden geçiriyordu.

Asker, köylü, işçi olanlar dâhil hatta 6.000 kişi çalışmaya başladı. Sonraları bu rakam 700.000'e ulaştı. İşi bilen yabancılara kilometre başı 1 para verilerek işin çabuklaştırılması sağlanıyordu.

İNGİLİZLER DEVREDE

Bir taraftan umdukları neticeyi bulamayan ve Alman rekabetine karşı koyamayan İngilizler, Irak ve Kuveyt petrol yataklarından endişe duydukları için her fırsatta kargaşa çıkarmayı ihmâl etmediler. Bu sebeple Balfour kabinesinde Demiryolu Şirketinden ayrıldıklarını 1903'te resmen ilân ettiler, Demiryolu 1904'de Hardan'a, Beyrut'a 1905’te ise Hayfa'ya vardı. 1902'de Konya'yı ziyaret eden bir yabancı seyyah orada demiryolu sayesinde bir ziraat makineleri sergisi açıldığını, halka ucuz ve taksitle ziraat makineleri verildiğini ve bunların tamiratının da Eskişehir Demiryollarında yapıldığını kaydetmektedir. Abdürreşit İbrahim Efendi adında bir Müslüman seyyah da 1912 yılına ait hatıratında Hindistan, Türkistan, Çin, Japonya ve Rusya'yı baştan başa dolaştığını ifade ederek; "Sultan'ın adı anıldığında her ferdin hürmet gös-terdiğini ve Müslümanların Bağdat Demiryolları için gösterdikleri fevkalâde gayreti" dile getirmektedir.

Yol çok kısa bir zaman içerisinde yapılmasından sonra (8 yıl) 1908 yılında tamamlandığında Medîne Garı'na yaklaşınca Sultan Abdülhamid Han mukaddes beldeye olan hürmeti dolayısıyla o kısma özel ray döşenmesi ve 5-6 km'lik güzergâhta sessiz lokomotif çalıştırılmasın emretmiştir. Açılışın Sultanın tahta çıkışının yıldönümüne rastlaması için de özel bir gayret gösterilmiştir. Açılıştan 8 yıl sonra 1916'da yıllarca bir Arap Şeyhi gibi yetiştirilen İngiliz casusu Lawrens'in tertibi ile ayaklanan Mekke Şerifi Hüseyin'in başkaldırmasıyla Bağdat Demiryolu kundaklandı. Maalesef Şerif yılda 40.000 sterlin için bize arka çevirmişti. Ürdün'deki Maan'dan Medine'ye 680 km kadar yolu İngilizler bombaladılar. Ürdün kendi sınırlarındaki bu yolu günümüzde halen kullanmaktadır.

1938'de Kral Abdülaziz 50.000 Hicaz lirası (yaklaşık 350.000 dolar) vaatte bulundu. Ama bir şey yapılamadı. 1946 ve 1955'de konu yine gündeme geldi. Ama bir faaliyet gösterilemedi. 1955'de 575.000 dolar ayrıldı ise de inşaat şirketi komünizm isnadı ile kabul edilemedi. 1972'de Suriye ve Ürdün kendi hatlarını kullandılar. Bağdat Demiryolu tamamlanınca toplam demiryollarımızın 1856'ya oranla 10 kat uzadığı kaydedilmektedir. Sultan Abdülhamid Han bu proje tamamlandığında eseri görmek için Hicaz'a geleceğini vaat etmiş ancak mahut nifaklar ve ardı arkası kesilmeyen hâdiseler sebebiyle buna fırsat bulamamıştır. 1888'de Macaristan'ın, İstanbul ve Ankara'ya demiryollarının bir parçası olarak bağlandığı proje muazzam faydalar sağlamıştır.

FAYDALARI

Bağdat Demiryolları için 1905 senesine kadar 205.456.975 kuruş 29 para gelir sağlandı ve 36.267.023 kuruş 36 para gider kaydedildiği ifade edilmektedir.. (Bu miktarların günümüze göre değerleri hesaplanmalıdır).

1907 tarihli Beyrut Salnamesi'ne göre toplam gelir 323.990.508 kuruş 7 para ve toplam gider 143.162.576 kuruştur. Böylece net gelirin 180.827.931 kuruş 84 para olduğu an-laşılmaktadır. Demiryolları sebebiyle Batı'ya olan ihracatımızın da arttığı bir vakıadır. 1888'de Almanya'ya yapılan ihracatımızın 2 milyon 300 bin mark'tan 1893'de beş yıl içinde %700 oranında artarak 16 Milyon 500 bin marka ulaşmıştır. 20. yüzyıla girerken bu ihracat 28 milyon 900 bin mark ile rekor seviyeye çıkıyordu.4

Bağdat Demiryolu Projesi binlerce yerleşim yerini geliştirdi. Nüfusların artmasına vesile oldu. Bağdat Demiryollarında kalan ray ve traversleri getirenlere İngilizlerin ağırlığınca altın vaat ettikleri filmlere konu olmuştur. Bugün geriye kalan Medîne-i Münevvere bahçelerinde korkuluk olarak kullanılan ray parçaları, Ambariye Köprüsü Medîne istasyonu camisi ile kömürlü lokomotif ve ahşap vagonlardır (Fotoğraflara bakınız). Bütün dünya Müslümanlarının zengini ve fakiri ile imkânları ölçüsünde destekledikleri hat umulanın üstünde bir performansla kısa sürede bitirildi. Hattın amaçları şöyle özetlenebilir:

a) Haccı kolaylaştırmak ehl-i İslâm'ın kemal-i sürat ve sıhhatle ifa-i farizâ-i hacc-ı şerif edebilmeleri.

b) Yabancı saldırısı vukuunda kutsal mahalleri korumak, bir düşman-i hariciye karşı merkezî hilâfet-i seniyyeden asker yetiştirilmesi maksad-ı âli ve dindarânesinîn gerçekleştirilmesi "İn-gilizlerin Süveyş'i kapatıp bölgeye saldırmaları halinde Osmanlı Devleti zamanında müdahale edememesi endişesi vardı. Bu arada hatta yabancı müdahalesine engel olmak için hükümet, hattın etrafında Osmanlı tebası olmayanların hiçbir şekilde maden işletmek, ocak açmak, ziraat yapmak veya mesken inşa edip ikâmet etmek hakkına sahip olmadıklarını ilân etmiştir."

c) Demiryolu taşımacılık için kullanılırken bölgeye gelen hacı, tüccar ve diğer ziyaretçiler artacaktır. Bunun sağlayacağı yarar hattın ziraat ve sebzeciliğe vereceği hizmetin yanında az kalır.

d) Tebuk-Medine arası tahıl ve sebze-meyve tarımına elverişlidir. Hâlbuki ulaşım güçlüğü nedeniyle ürün pazara ulaştırılamadan tarlada çürümektedir. Hatla ucuza taşınacak ürünler topraktan alınan geliri artırır. Öte yandan demiryolu ile medeniyet götürülecek yerlerden insanların eğitim ve öğretim alıp insanca yaşamalarında yardımcı olacaktır.

Devlet dînî bilgileri vermek üzere ilk ve ortaokullar açabilecektir.

e) Demiryolu ile gelenlere hizmet satabilecek halk gelirini artırma imkânı bulabileceği gibi Kurban Bayramı münasebeti ile küçükbaş hayvan ticareti kolaylaşacaktı.

İngilizlerin büyük bir endişe ile başından sonuna kadar izledikleri hat, bitiminde II. Abdülhamid'in nüfuzuna dünya Müslümanları nezdinde büyük katkıda bulunmuş, İngiliz sömürüsündeki Müslümanlar Halifeye minnet ve şükran duygularını gönderdikleri mektuplar, telgraflar, yazdıkları şiirlerle ifade etmişlerdi.

Ve...

Cennetmekân Abdülhamid Han Hazretlerinin devri, çileler, entrikalar, oyunlarla dolu aydınlarımızın (!) gaflet içinde boğuldukları bir devirdir. Kendisinin düşmanlarının tasdiki ile dahi bu kadar firâseti açık, siyasî bir dâhi olmasına rağmen Devlet-i Aliyye-i Osmaniyenin çöküşüne mâni olamamıştır. Devrinde ve devrinden sonra da anlaşılamamış, talihsiz bir gönül sultanıdır. Kendisini sevmeyenler bile onun açtığı okullarda yetişmişlerdir.

Birlik, beraberlik adına ta o günlerde yaptığımız kanal açma, yolar yapma ve demiryolları döşeme gibi çağrılarımız bugün adetâ unutulmuştur. Eserler yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Biz bunu Novaybe (Mısır), Akabe (Ürdün), Maan, Tebük ve Medine hac se-yahatlerimizde defalarca gördük. Tebük-Bağdat, Tebük-Maan Amman, Suriye seyahatlerimizde içimiz burkula burkula hazin seyirlerle dolu yolculuklarımız oldu. Ürdünlü kaptanımız bize bu yolları hüzünle anlattı. Çaresizlik içinde kıvrandık durduk. Yollarda raylar sökülmüş, ray hatları halen hizmet edecek durumda, fakat içleri taş toprak dolu.

Bugünkü durum: Telefon direkleri şehir merkezlerinde kerevet haline gelmiş, taştan yapılmış boş istasyon binaları dimdik ayakta, bazı yerlerde demiryolları üzerine asfalt dökülmüş, vagon garajları, otobüs garajları haline getirilmiş, (bk. 1. resim) parçalanmış tahta vagonlar, camiye çok yakın olmasına rağmen muslukları çalınmış, kapıları parçalanmış, paslanmış abdesthaneler...

Modern sistem trenleri taşıyacak kadar ayakta olan o yollara bugün ne kadar çok ihtiyacımız var. Bu yolların önemi o gün anlaşılmadı ama keşke bugün anlaşılabilse... Bizim Osmanlı torunu olduğumuzu anlayan orta yaşlı bir Arabın defalarca sarılıp ağlaması bende bugünkü gibi hâlâ sımsıcak ve bir hicrandır. Ve sanki bana "O gün öyle olsa bile yarınlar öyle olmayacak" der gibiydi. Kardeşlik ruhuyla dopdolu, yarınların bizim olduğunu ifade edişini gözyaşlarının damlalarında okudum. Allah o günlerimizi geciktirmesin.

Kaynaklar
1 Eserleriyle ve Hizmetleriyle Sultan Abdülhamid. Aydın Talay. Risale Yay., Şubat 1991, İstanbul.
2 Tarihte Türkler ve Almanlar, Süleyman Kocabaş, Vatan Yay., Eylül 1988, İstanbul.
3 İ. Bardakçı. İmparatorluğa Veda, İst. 1988.
4 II. Abdülhamid ve İslâm Birliği, Dr, Cezmi Eraslan. Ötüken Yay., 1992, İstanbul.
ali askin
alintidir

ilginç

kose.emine demiş ki:

ilginç

kardesim gercekten abdulhamid han tarihin yetistirdigi nadir insanlardandir. malesef bu tür insanlar kolaykolay yetismiyor

son bir kaç haftada kendisiyle ilgili araştırma yapıyorum, bu okuma karşıma çıktı. ilginç gerçekten. türkiyede solcu kesim abdulhamit için kızıl sultan derken, sağcı kesim için neden bir kahraman anlamaya çalışıyorum. şu ana kadar gördüğüm; iyi ve kötü yönleriyle o da bizler gibi bir insan. teşekkür ederim bu paylaşım için. bu konuda veya bu tür tarihsel daha fazla okumalarınız varsa lütfen paylaşmaya devam edin. çünkü bu hem bizim tarihimiz, hem de ders alınacak önemli bir konu; yanlış anlaşılmış, haksızlıklara uğramış bir insan, tıpkı bizler gibi.